Ga naar submenu Ga naar zoekveld

Deze kenner vindt dat Luther ons nog steeds zou kunnen inspireren. Met z’n positieve mensbeeld…

Deel:

We trappen de Reformatieweek op Lazarus af met een artikel over Luther zelf. Kenner Markus Matthias vindt dat we veel te negatief naar Luther kijken. Sterker nog, deze reformator kan ook ons als 21e-eeuwers nog inspireren.  

De reformatoren, en Luther voorop, wordt vaak verweten dat ze een pessimistisch mensbeeld hebben gecreëerd. In ruil voor de toen dominante opvatting dat de mens van zichzelf goed is, hebben de reformatoren een sfeer van wantrouwen gebracht. Zelfs ten tijde van de Reformatie werd hun theologie al vaak zo opgevat.

Maar hoe rijmt dat beeld van de Reformatie met het verfrissende perspectief van Luther op de vrijheid van iedere christen? Hoe rijmt dat met Luthers uitspraken over het priesterschap van alle christenen, waarmee hij stelde dat iedere leek in potentie dezelfde competenties heeft als de kerkelijke machthebbers? En hoe rijmt dat met het persoonlijke leven van Luther, die iedereen aanmoedigde om zelf de Bijbel te lezen, en niet bang was om zijn inzichten te verdedigen voor keizer en parlement? Die in zijn testament de overheid vroeg om zijn vrouw Katharina níet zoals in zijn tijd gebruikelijk was onder curatele te stellen – omdat hij ervan overtuigd was dat zij dat niet nodig had? Noemen we dat een pessimistisch mensbeeld?

Luthers uitspraken klinken soms aanstootgevend in onze oren

Wanneer wij nu teksten van Luther lezen, moet ons duidelijk voor ogen staan dat deze teksten bijna 500 jaar oud zijn. Dat is een kwart van onze tijdrekening. Het is dus geen wonder dat veel van Luthers uitspraken in onze hedendaagse oren aanstootgevend klinken. Als we dus teksten van Luther lezen, laten we dan proberen om ons morele oordeel op te schorten en eerst te kijken hoe we zijn argumentatie kunnen begrijpen. Kloppen de vooronderstellingen die hij hanteert? Kloppen de ervaringen? Worden de juiste conclusies getrokken? Want het zou te gemakkelijk zijn Luther zomaar langs onze eigen morele meetlat te leggen: wij hebben immers 500 jaar meer menselijke ervaringen achter de rug. En wij hebben geleerd om geschiedenis slechts als vooruitgang te zien – ondanks alle menselijke catastrofen. Ten opzichte van het verleden heeft de eigen tijd steeds gelijk. Dat kan niet anders.

Tegelijkertijd doen wij op die manier ook geen recht aan Luthers eigen maatstaf. Hij wilde niet slechts zijn mening over bepaalde onderwerpen verspreiden, zijn eigen gevoelens meedelen en anderen overtuigen. Hij wilde argumenteren op basis van feiten. En die vond hij vooral in de algemene menselijke ervaringen. Wat gebeurt er in onze ziel wanneer we geconfronteerd worden met ons verleden? Klopt het dat wij altijd strategieën ontwikkelen die ertoe leiden dat wij moreel gezien overleven? Verandert een verbod slechts mijn gedrag of ook mijn neiging? Ervaringen eisen bepaalde conclusies. Zo werkt de zoektocht naar waarheid.

We hoeven niet steeds op zoek naar wat we niet goed gedaan hebben

Wat Luther tijdens zijn zoektocht naar waarheid ontdekt heeft, is de belofte van radicale vrijheid en vernieuwing die uit de Bijbel spreekt. En dat is precies de reden waarom Luther in feite de toen gebruikelijke godsdienstige houding helemaal heeft omgedraaid. In 1518 schrijft hij hierover:

Het is onmogelijk om iets te haten met een waarachtige en volkomen haat, waarvan je niet eerder het tegendeel hebt bemind. De liefde gaat altijd aan de haat vooraf, en de haat vloeit op een natuurlijke, vrijwillige manier uit de liefde voort. Zo ontstaat de zonde van de haat en de verwensing van het leven zoals het eerst was helemaal vanzelf, zonder we ons ervoor hoeven inspannen.

Met andere woorden: we hoeven niet steeds op zoek te gaan naar wat we niet goed hebben gedaan. Er verandert niets als we steeds weer op zoek gaan naar de gebreken, naar het eigen tekortschieten, naar de eigen overtredingen. Sterker nog: dat leidt uiteindelijk alleen maar tot zelfveroordeling en geestelijke verlamming.

Laat je aansteken door positieve mogelijkheden

Deze houding roept Luther een overtuigd halt toe. Hij roept mensen op om zich te laten inspireren tot wat er aan goeds mogelijk is. Laat je aansteken door de positieve mogelijkheden die je tegenkomt in de verhalen van Jezus Christus, maar ook in de kunst, de muziek of andere menselijk schoonheid. Alleen dit verandert het hart, zodat je ook spontaan het goede wilt doen.

Het is dan ook alleen vanuit deze houding dat Luther harde oordelen durft uit te spreken over de ‘oude’ mens. Alleen met een bevrijd hart durft Luther zichzelf en de reflectie op zijn eigen ervaringen te beoordelen. Want alleen zo hoeft hij niet bang te zijn om zichzelf te moeten veroordelen, maar alleen zijn slechte neigingen.


Markus Matthias is hoogleraar Lutherana aan de PThU. Hij publiceerde o.a. Maarten Luther, Theologische antropologie band I en Vrijheid – Essays over de moeilijkheid vrijheid te begrijpen.

Dit artikel schreef Markus ter voorbereiding op de lezing 500 Jaar Maarten Luther die hij op 31 oktober geeft bij Radboud Reflects. Meer informatie over deze avond vind je hier: www.ru.nl/rr/luther

Illustratie boven: Wijtze Valkema

Geschreven door

Markus Matthias

--:--