Ga naar submenu Ga naar zoekveld

Kruisiging, zijn daar andere verhalen over? #Lazarustour

Deel:

‘Jezus is aan het kruis gestorven voor onze zonden’: dat is meestal het antwoord als je een Nederlandse christen vraagt naar het waarom van de kruisiging. Reinier leerde er toch iets anders over te denken. Hij doet een voorzet en tijdens de tweede Lazarus-touravond praten we er nog verder over door. 

Houd je vast: je gaat lezen over het onderwerp waar ik het meest over heb nagedacht. Er is – ik overdrijf niet- de afgelopen tien jaar niet een dag geweest dat ik hier niet mee bezig ben geweest. Er is dus ook geen onderwerp waarbij ik het zo lastig vind om me te beperken. Ik ga mijn best doen. Hang on for a minute.

De kruisiging en de opstanding van Jezus zijn, volgens veel christenen en sommige niet-christenen, de meest beslissende momenten in de wereldgeschiedenis. In elk geval verwijst bijna elke kerkdienst ernaar, zien christenen het als de centrale gebeurtenissen van hun religie, en beeldt het christelijke logo het ook uit. Best nuttig om er eens wat dieper op in te gaan. En dat was dus een understatement.

De elevator pitch van het evangelie

Eerst terug naar waar ik vandaan kom, dan snap je ook beter waar ik naartoe ga. Als je me een jaar of twintig terug had gevraagd waarom Jezus is gekruisigd, had ik geantwoord: hij is gestorven voor onze zonden. Zes woorden, punt. Ik geef regelmatig lezingen over dit onderwerp en ook dan is dit het meest gegeven antwoord. Het is de evevator pitch van het evangelie, in het meer traditionele Nederland in elk geval.

Maar ja, ‘gestorven voor onze zonden’ is nogal een vreemde formulering. Ik ken in elk geval geen ander mens waarover iets dergelijks wordt gezegd en dat maakt het moeilijk te begrijpen.

Ik kan me dus voorstellen dat je zou doorvragen. En een jaar of twintig geleden had ik het dan ongeveer op deze manier uitgelegd: we zondigen allemaal als mensen, daardoor hebben we een schuld bij God, maar die kunnen we zelf niet betalen. Gelukkig is daar Jezus, die met zijn dood deze schuld betaalt en de straf draagt, en daarom komen we in de hemel.

De weergave van deze video vereist jouw toestemming voor social media cookies.

Toestemmingen aanpassen

Het is een uitleg die oppervlakkig gezien heel logisch klinkt. Het heeft zelfs iets van een wetenschappelijke formule, zo helder en overzichtelijk. Geen wonder dat veel christenen hierin geloven, ook een briljante prediker als de Amerikaanse Tim Keller. Die schrijft in zijn Centrum Kerk, dat vaak gezien wordt als zijn theologische testament:

Het evangelie is het goede nieuws dat wij verlost of gered zijn. En waarvan zijn we dan verlost? En uit welk gevaar zijn we gered? Als we kijken naar wat in het Nieuwe Testament over evangelie wordt gezegd, zien we dat we gered zijn van het ‘komende oordeel’ [coming wrath] aan het einde van de tijd. Dit oordeel [wrath] is echter geen onpersoonlijke kracht – het is Góds toorn [wrath]. We zijn de band met God kwijtgeraakt; onze relatie met hem is verbroken.

God is boos op ons, dat is uiteindelijk ons grote probleem. Maar Christus vangt die boosheid op, absorbeert die als het ware, en daarom komt het weer goed. In de woorden van Keller, een zin die je even rustig moet lezen:

Toen de tijd vervuld was, onderging Jezus aan het kruis in onze plaats toch de afwijzing en het oordeel [rejection and condemnation] die wij verdienen, zodat wij de zegen en de aanvaarding kunnen ontvangen die hij verdiende, als we in hem geloven.

Bij de uitleg van de kruisiging liep ik telkens vast

Een groot deel van mijn tijd als twintiger worstelde ik zo veel met het geloof, dat ik aan de kruisiging niet toekwam. Als je je afvraagt of God wel bestaat en of het leven zin heeft, voelt die gebeurtenis als een detail dat je kunt negeren. Ook toen mijn geloof later zekerder werd en ik mij committeerde aan Jezus, was dat niet omdat ik ‘voor het kruis neerviel’ of iets dergelijks. Ik was veel meer geraakt door de schoonheid van verhalen, dan dat ik gekweld werd door de duisterheid van mijn zonden.

De eerste keer dat ik er uitvoerig over moest nadenken en ook meteen vastliep, was toen ik schreef aan De kern: Wat christenen geloven. Ik moest daarin natuurlijk ook iets uitleggen over de kruisiging en daarin liep ik vast. Check pagina 28 en 29 nog maar eens, als je een exemplaar hebt staan. Nadat ik de kruisiging neerzet als een vorm van solidariteit van God met ons lijden – waar ik overigens nog steeds achter sta – kom ik vervolgens met een ingewikkelde metafoor, die ik nauwelijks kan navertellen. Iets met een man die is vreemdgegaan en een vrouw die dan boos is (die vrouw staat voor God, ja, ik was toen ook al gender-bewust) en de trouwring weggooit, maar toch niet en…

Enfin. Ik probeerde er iets mee te vertellen over ‘gestorven voor onze zonden’, maar ik kreeg het niet uitgelegd, ik begreep het niet meer, en nam mijn toevlucht tot een verhaal, omdat ik meende dat ik toch íets moest zeggen.

Ook in diverse gesprekken met zoekende vrienden en kennissen viel me op dat ik bijna alles wel kon uitleggen en in enige mate aantrekkelijk en overtuigend kon opdienen. Het bestaan van God, de opstanding van Christus, de waarde van het leven, de ethiek van de liefde – allemaal grote christelijke thema’s waar ik ver mee kwam in die gesprekken en waarbij soms ook mensen tot geloof kwamen. Maar bij die kruisiging kwam ik telkens knarsend en piepend tot stilstand.

Daarom begon ik met lezen – het typische antwoord van een theoloog. Het boeide me steeds meer en werd mijn belangrijkste studieproject. Het begon als een intellectuele interesse: ik wilde kunnen uitleggen hoe het zat. Langzamerhand ontdekte ik dat het misschien wel helemaal niet zo zat.

Er werd veel meer overhoop gehaald dan ik verwacht. Ik ging steeds meer voelen bij het onderwerp en werd een paar keer nogal chagrijnig over wat mij was geleerd. Een sluimerende onrust die ik al eerder had gehad, kreeg woorden. En met de jaren vond ik een andere manier om te denken over Jezus’ kruisiging en opstanding: een manier die mij veel overtuigender, samenhangender, Bijbelser en inspirerender voorkomt. Hier een poging mijn ontdekkingen uit te leggen.

‘Modellen’ over de kruisiging

Het gaat me dus om een bepaalde uitleg van die frase: ‘Jezus die is gestorven voor onze zonden’. Die frase geloof ik, maar die specifieke uitleg niet meer, en die wordt vaak ‘verzoening door voldoening’ genoemd: God kan zich met ons verzoenen omdat Jezus onze schuld heeft voldaan. In deze video noem ik de tien punten die er vaak tegenin worden gebracht:

De weergave van deze video vereist jouw toestemming voor social media cookies.

Toestemmingen aanpassen

Je zult merken dat ik het in deze video nog wat afstandelijk houd: ‘Dit wordt ertegenin gebracht’. Dit doe ik omdat ik niet elk bezwaar even sterk vind, maar wel zie dat ze breed leven en daarom genoemd moeten worden. Maar het heeft er ook mee te maken dat het spannend voor me is tegen een model in te gaan dat zo veel mede-gelovigen onderschrijven. Ik ben bang ‘verketterd’ te worden: er zijn geen brandstapels meer in Nederland (die zijn er überhaupt nauwelijks geweest, maar dat is een ander verhaal) maar je kunt wel op allerlei subtiele manieren worden uitgerangeerd.

Ik wil daarom, voordat ik verder ga, enige denkruimte claimen. Ik ga het hebben over de betekenis van de kruisiging en de opstanding. Dat Jezus is gekruisigd en is opgestaan (letterlijk en historisch) staat voor mij vast. Het gaat mij erom hoe dit te begrijpen. Waarom is dit gebeurd? Welke ‘model’ beschrijft dit het beste?

Dat denken in ‘modellen’ is voor veel niet-theologen wat verwarrend en soms ook ergerlijk. We hebben de neiging te denken dat iets ‘gewoon’ zo is. Jezus is toch ‘gewoon’ voor onze zonden gestorven? Dat is toch ‘gewoon’ het evangelie? Als je dat niet gelooft, geloof je dan überhaupt nog wel of ben je, nog erger, vrijzinnig geworden?

Toch is er altijd, alle eeuwen door, gedebatteerd in het christendom over de betekenis van de kruisiging. In golven werd het ene model populairder, dan weer het andere. Het is dan ook opvallend dat de klassieke geloofsbelijdenissen alleen het dat belijden en niet het waarom. Ze kiezen niet voor een model, maar laten het open. Er is in de oude teksten geen officiële uitleg van Jezus’ kruisiging en opstanding vastgelegd. Daarover werd namelijk nog gediscussieerd. Daar waren we nog niet uit.

Dat ‘verzoening door voldoening’ is dan ook slechts een van de tientallen modellen die in de kerk worden aangehangen om de frase ‘Jezus is gestorven voor mijn zonden’ uit te leggen. Het is vooral populair in Westerse gereformeerde, reformatorische en evangelische kerken. Zodra je daar buiten komt, vind je opeens een keur aan andere visies: orthodoxen, katholieken, episcopalen, midden-protestanten, charismatische christenen, allemaal geloven ze iets anders dan ‘verzoening door voldoening’.

Dat geeft mij de ruimte er op zijn minst over na te denken. ‘Verzoening door voldoening’ is een van de vele modellen om de betekenis van Jezus’ kruisiging te begrijpen. Het staat niet ‘gewoon’ in de Bijbel – dat moeten we kunnen onderzoeken en dat moet dan maar blijken.

Het moet bijvoorbeeld al te denken geven dat het model van ‘verzoening door voldoening’ vrij jong is: pas in de 11e eeuw werd het voor het eerst beschreven door een briljant monnik: Anselmus. Dat levert de eenvoudige vraag op: als ‘verzoening door voldoening’ echt zo simpel Bijbels is, waarom hebben de christenen in de eerste helft van de kerkgeschiedenis, de eerste tien eeuwen, het dan over het hoofd gezien, terwijl zij veel dichterbij Jezus leefden in tijd en cultuur?

De Bijbel over ‘verzoening door voldoening’

Misschien wel omdat het niet zo duidelijk in de Bijbel staat. Het voert hier te ver om de tientallen bijbelteksten te bespreken die worden aangedragen, maar laat ik de ene noemen die mijn medegelovigen meestal als eerste noemen: een van de enige teksten die veel christenen al herkennen aan alleen de getallen: drie vers zestien. Dit is ‘m:

Want God had de wereld zo lief dat hij zijn enige Zoon heeft gegeven, opdat iedereen die in hem gelooft niet verloren gaat, maar eeuwig leven heeft.

Hier staat het toch gewoon? Nee, hier staat van alles, maar niet dat Jezus met zijn dood onze schuld aan God betaalde of onze straf droeg. En ik ken geen enkele andere bijbeltekst waarin dat wel staat. Nou, oké, laat ik er toch nog eentje noemen, die vaak al wordt herkend aan het hoofdstuknummer, 53:

Om onze zonden werd hij doorboord, om onze wandaden gebroken. Voor ons welzijn werd hij getuchtigd, zijn striemen brachten ons genezing.

Hier stáát het toch gewoon? Deze tekst past inderdaad bij ‘verzoening door voldoening’, maar evenzeer bij veel andere modellen om de kruisiging uit te leggen. Dat Jezus onze straf voldeed, komt er niet in voor. Er staat wat vrijwel iedere christen belijdt: namelijk dat Jezus aan de gevolgen van menselijke wandaden leed, maar dat dit lijden op de een of andere manier diezelfde mensen redding bracht – welke manier, dat wordt niet verhelderd, en daar gaat dit artikel juist over.

Zo zijn er een stuk of tien teksten die het lijken te zeggen, maar als je die nauwkeurig leest, blijken ze telkens (net als de twee hierboven) zo open te zijn dat ‘verzoening door voldoening’ er wel bij past, maar er niet uit opkomt. Terwijl een sleutel in een slot moet passen: het is niet genoeg dat ‘ie wel in een potje past. Ik hoor dan wel eens dat ‘verzoening door voldoening’ dan toch wel bij een stuk of tien teksten past, maar daarvoor geldt hetzelfde: het is ook niet genoeg dat de sleutel in een stuk of tien potjes past…

Misschien komt dit wat vierkante-millimeterig over. Typisch theologen-gemier. Oké. Laten we het dan over godsbeeld hebben. Dat valt lastig millimeterig te noemen. En dat is ook wat mij vooral in deze discussie raakt.

Het godsbeeld van ‘verzoening door voldoening’

Ik kan erin meegaan dat God ‘toornig’ is op ons. Je moet er voorzichtig over spreken en je kunt niet één-twee-drie allerlei oudtestamentische teksten als bewijsvoering aandragen, maar dat God het fundamenteel oneens is met hoe veel zaken hier lopen aarde – ja, dat denk ik wel. Dat hoop ik zelfs. Een God die maar meewaait met alle winden lijkt me, eerlijk gezegd, een prima definitie van de hel.

Maar de grote kwestie is: God heeft dan een probleem met de mensheid, en wij met hem, maar hoe kan het sterven van zijn zoon daar ooit een oplossing voor zijn? Waarom zou het helpen om hem ons te laten vergeven, als we ook nog eens zijn zoon kruisigen?

Ik snap dat fundamenteel niet en met mij veel medegelovigen. Om ons onbegrip begrijpelijk te maken, helpt misschien een vergelijking. Stel dat je buurman jouw auto heeft beschadigd. In de vergelijking sta jij voor God (toch leuk eens een keertje) en de buurman voor de mensheid. En stel dat jij die buurman daarvoor wil vergeven. Dat kan. Maar hoe zou het jou ooit helpen als jij dan die buurman je zoon laat vermoorden? Waarom zou je daarvan vergevingsgezinder worden?

Ik denk dat deze vergelijking duidelijk maakt dat ‘verzoening door voldoening’ in eerste instantie heel logisch lijkt, maar bij nader inzien heel krom redeneert. Het helpt ook niet om de ‘zonden’ erger te maken. Stel je voor dat de buurman jou gehandicapt heeft geslagen of je partner heeft verkracht, om maar even iets ergs te noemen. Weer wordt de vraag: hoe zou het jou helpen hem te vergeven als hij ook nog eens je zoon doodt?

Ik weet dat de redenering dan is dat die zoon daarmee de schuld van die buurman betaalt, maar ik kan daarvan de logica niet zien: hoe kan ooit een sterfgeval een schuld betalen? Dat kan hooguit in een wereld van eerwraak. Maar dan moet de dader geraakt worden, en hier wordt de verzoener geraakt. Ik ken geen enkele situatie waarbij degene die wil vergeven, zegt: als jij nu ook mijn zoon vermoordt, dan is jouw schuld betaald en kan ik je vergeven. Je zou eerder helemaal door het lint gaan.

Maar hoe kan God ons dán vergeven, wordt mij vaak gevraagd. Nou, God is God. Misschien kost het hem een grote innerlijke worsteling, maar de hele Bijbel door vergeeft hij. Als God wil vergeven, kan hij vergeven. Want hij is God. Daar heeft hij geen offers voor nodig. Offers zijn een uiting van getrouwheid van gelovigen, maar de Bijbel stelt expliciet en nadrukkelijk dat God niet afhankelijk is van offers. God vergeeft, zoals ook Jezus vergeeft.

Tegen het einde van onze gesprekken zeggen mijn discussiepartners dan vaak nog iets als: je hoeft het ook niet te snappen, dit is de ‘dwaasheid’ van het evangelie, de Bijbel werkt niet volgens menselijke logica. Mijn reactie is dan meestal: zeker, God is dwaas in menselijke ogen, maar waarom is dít dan de dwaasheid van het evangelie? Waarom moet je déze dwaasheden verdedigen? En vooral: is ‘verzoening door voldoening’ wel echt zo dwaas?

Want zo bovenmenselijk is ‘verzoening door voldoening’ niet – eerder al te menselijk. Het is op mijn beste momenten dat ik iemand kan vergeven zónder dat ik er iets voor terug moet. Het is op mijn slechtere momenten dat ik wrath wil en verlang dat iets kapot gaat, wil ik weer verder kunnen. En precies dat al te menselijke sentiment, die ‘wijsheid van de wereld’, schrijft ‘verzoening door voldoening’ God toe.

We mogen denken over de betekenis van de kruisiging

Het moet anders. En als christenen hebben we die vrijheid. We mogen denken over de betekenis van de kruisiging. Er zijn tientallen modellen, ‘verzoening door voldoening’ wordt maar in een fractie van het christendom aanhangen, tien procent schat ik, en er kleven grote nadelen aan, dus laten we serieus de alternatieven overwegen.

Daarvan zijn er nogal wat, en ik kan ze hier niet allemaal bespreken, maar het model dat mij het meest is gaan raken de afgelopen jaren en dat ik het meest Bijbels, overtuigend, samenhangend en inspirerend vind, heet ‘Christus victor’. Het wordt in de literatuur meestal gezien als het oudste model, dat al in de 2e eeuw werd ontwikkeld, mogelijk zelfs eerder – in elk geval ver voor Anselmus met zijn ‘verzoening door voldoening’ in de 11e eeuw.

Die ouderdom van ‘Christus victor’ vind ik er al voor pleiten: het betekent dat het is ontwikkeld door mensen die cultureel gezien het dichtst bij Jezus stonden. Veel dichter dan Anselmus, en zeker dan Calvijn, en natuurlijk ikzelf. Die culturele nabijheid maakt de kans groter dat ze Jezus werkelijk hebben begrepen. Als ‘verzoening door voldoening’ dus wel eens ‘het traditionele model’ wordt genoemd, is dat een vergissing: het is juist een van de nieuwere modellen. Het voorstel dat ik doe gaat veel verder terug.

‘Christus victor’ is Latijn voor: Christus overwinnaar. Het idee is dat Jezus door zijn sterven en opstanding het kwaad beslissend heeft overwonnen.

Ik zeg niet dat het met een zo’n zinnetje meteen begrijpelijk is. Dat je met een opstanding uit de dood iets overwint, dat zal wel meteen landen, maar hoe een kruisiging ooit een overwinning kan zijn, dat is niet meteen inzichtelijk. Laat ik hier direct een poging doen.

Christus victor in een notendop

Je kunt twee grondvormen zien in alles wat de wereld teistert: lichamelijk kwaad, waaronder ziekte, lijden, dood en verval vallen, én mentaal kwaad, waaronder alle vormen van zonde en geweld vallen. Tussen twee vormen is overlap, maar ik denk dat je hiermee alle situaties die we ‘kwaad’ noemen, kunt indelen. Deze indeling is overigens niet essentieel voor ‘Christus victor’, maar het helpt om het wat duidelijker te krijgen.

God besluit deze kwade machten uit te dagen, zodat alles uiteindelijk goed kan komen, en stuurt Jezus. Die valt beide vormen van kwaad aan: hij geneest zieken (‘lichamelijk kwaad’) en zondigt zelf niet (‘mentaal kwaad’). Je ziet in zijn levensverhaal dat de druk steeds hoger wordt opgevoerd. De kwade machten dringen zich als het ware om deze grote uitdager heen. Hij moet en zal falen.

De spanning stijgt en loopt uit op de beslissende confrontatie: Jezus wordt gekruisigd en staat op uit de dood. In die kruisiging blijft hij gehoorzaam aan God, onder de hevigste druk zondigt hij niet, maar hij toont zelfs grote liefde aan zijn beulen. Zo overwint hij het mentale kwaad. Maar zijn lichaam lijkt wel te verliezen: hij sterft en lijkt ten onder te gaan aan het lichamelijke kwaad. Maar dan staat hij op uit de dood en overwint hij ook dat.

De kwade machten hebben dus alles op alles gezet Jezus te laten vallen en weer ‘normaal’ te laten worden, maar hij verzet zich en wint: hij wordt de eerste homo sapiens die níet ten onder gaat aan het mentale en lichamelijke kwaad. Hij is de tweede Adam. Hij is als eerste een plek waar alles liefde en leven is. Hij verbindt hemel en aarde. Hij is een stukje paradijs hier. Een eenmansparadijs.

Dat belooft veel. Als de kwade machten alles op alles hebben gezet, maar hebben gefaald, waren de liefde en het leven in Jezus blijkbaar sterker en is God blijkbaar sterker. Dan zullen de kwade machten ook elders verliezen en uiteindelijk overal verliezen. God heeft bij Jezus gewonnen en zal uiteindelijk overal winnen. God is voluit in Jezus en zal uiteindelijk ‘alles in allen’ worden.

Wat zei Jezus eigenlijk zelf over zijn komst naar deze aarde?

De vraag is natuurlijk of ik – in navolging van de vroege christelijke denkers – ook argumenten hiervoor heb. Ik noemde al dat ik alleen het gegeven dat dit ‘Christus victor’-model zo vroeg in de kerkgeschiedenis opduikt, ervoor vind pleiten. Zij voelden de leefwereld van Jezus het meest aan, en dat verhoogt de kans dat ze hem het best begrepen.

Maar het is natuurlijk mogelijk nog verder terug te gaan en de Bijbel zelf erover te raadplegen. Nu geloof ik niet in ‘bewijsteksten’, dat is niet hoe de Bijbel werkt en gebruikt kan worden. Dan doe je alsof de Bijbel een soort bak met puzzelstukjes is. Je hoeft ze alleen maar netjes in elkaar te zetten en je ziet het hele plaatje. De Bijbel is veel gelaagder: niet alle teksten zijn even belangrijk (we noemen het grootste gedeelte meestal Oude Testament) of werken op dezelfde manier (een brief van Paulus lees je totaal anders dan het Hooglied).

Een sterk uitgangspunt lijkt me aan Jezus zelf te vragen wat hij het belangrijkste vond en wat hij als de kern van zijn missie zag. Oké, letterlijk dat vragen kan niet meer, maar je kunt wel teksten vinden waarin heel kort wordt samengevat wat hij hier kwam doen. Dat zijn teksten die de aanhangers van ‘verzoening door voldoening’ verrassend genoeg meestal negeren. Als je aan hen vraagt waarom Jezus is gekomen, komt er een antwoord als: om te sterven voor onze zonden, of iets dergelijks, maar het moet toch te denken geven dat Jezus zelf het totaal anders formuleert:

Ook in de andere steden moet ik het goede nieuws over het koninkrijk van God brengen, want daarvoor ben ik gezonden.

Daarom is Jezus dus gekomen! En wat is dan het ‘goede nieuws’? Nou, elders preciseert hij het nog:

De tijd is aangebroken, het koninkrijk van God is nabij: kom tot inkeer en hecht geloof aan dit goede nieuws.

Dit is het eerste wat Jezus zegt in het Marcus-evangelie en het heeft alle trekken van een samenvatting van alle wat volgt. Dat koninkrijk van God, dat staat op het punt aan te breken. God kan elk moment nu worden gekroond. Nog even en God wordt koning. Er zijn tientallen teksten in het Oude Testament waarin dit wordt aangekondigd, in een verdere toekomst, en waarin dit ook al ‘het goede nieuws’ heet, en Jezus zegt nu dus: al die teksten, jullie diepe verlangen, dat gaat binnenkort werkelijkheid worden.

Het is misschien lastig mee te voelen hoe zwaar dit heeft gewogen voor Jezus’ tijdgenoten. Maar God die koning wordt, dat betekent zoiets als: God zal eindelijk zijn invloed doen gelden, eindelijk overal in doordringen en alles besturen – dan wordt het hier een paradijs op aarde, want mooier dan God is niet te bedenken. Nu regeren nog allerlei kwade machten, maar God zal die aan de kant zetten en eindelijk de touwtjes in handen nemen.

In een paar sleutelteksten claimt Jezus vervolgens dat dit bij zijn sterven en opstanding inderdaad gebeurt. Tijdens zijn paar publieke jaren heeft hij het aangekondigd met zijn gelijkenissen, die hij standaard met de formule ‘Het koninkrijk van God is als…’ begon, en hij heeft het ook al laten gebeuren, in bijvoorbeeld zijn wonderen en exorcismes. Maar in zijn sterven en opstanding is het definitief. En vervolgens wordt hij dan ook ‘Heer’ en ‘koning’ genoemd: de eerste en belangrijkste titels voor Jezus verwijzen naar zijn overwinning.

De weergave van deze video vereist jouw toestemming voor social media cookies.

Toestemmingen aanpassen

Andere argumenten voor ‘Christus victor’

Als je naar de lijnen in de Bijbel kijkt en wat de schrijvers zelf centraal stellen, is het overduidelijk: het verhaal werkt toe naar de kroning van God in Jezus. God wint over de kwade machten. Jezus wordt de baas. En dat gebeurt bij zijn kruisiging en opstanding. Christus victor.

Ik heb nu natuurlijk honderden andere metaforen en teksten laten liggen. Jezus wordt ook een ‘offer’ genoemd, een ‘middelaar’, enzovoorts. Sommige christelijke denkers willen die andere metaforen graag nevenschikken aan de konings- en overwinningsbeelden, die ik hier centraal zet. Het is sympathiek bedoeld: hoe je over Jezus’ kruisiging en opstanding spreekt, wordt dan een soort waaier aan opties, waarvan geen enkele beter of slechter is.

Toch denk ik niet dat dit is vol te houden. Sowieso merk je dat bijna alle christelijke denkers stiekem wel hun voorkeuren hebben: in de praktijk gaat een van de beschikbare metaforen vanzelf de boventoon voeren. De ‘waaier aan opties’ is meer een tussenfase in een discussie. En dan is het wel zo eerlijk daarover te reflecteren. Anders ben je al snel intellectueel lui: je stopt, onder het mom van respect, te vroeg met denken.

Ook omdat de oudste bronnen (de vroegste christelijke correspondenties, bewaard in het Nieuwe Testament) wel degelijk voorkeuren hebben. Ze hebben het bijvoorbeeld verreweg het meest over ‘Heer’ Jezus. De andere metaforen kun je in dat licht begrijpen: Jezus is offer, omdat hij zijn leven geeft voor iets wat anderen niet kunnen; Jezus is middelaar, omdat hij de volmaakte morph tussen God en mens is en zo beiden aan elkaar voorstelt, enzovoorts.

Ik merk dat op dit punt gekomen, enkele gesprekspartners wat onrustig worden en mij intellectuele hoogmoed verwijten. Wil ik niet veel te veel weten? Probeer ik niet Gods mysteriën te ontrafelen – wat bij voorbaat onmogelijk is, misschien zelfs godslasterlijk?

Mijn reactie is dan meestal dat dit verwijt alle theologie kan treffen, bij elke stelling over God, ook die iets over hem ontkennen en zelfs die onkunde over hem claimen. Het is hét probleem van de theologie überhaupt: hoe iets te zeggen over de Onzegbare. Het is daarom opmerkelijk dat dit verwijt mij nu ‘toevallig’ treft als ik een model probeer te ontwikkelen dat mijn gesprekspartners niet zelf aanhangen. Een model dat juist nog heel open en voorzichtig is: het valt in een paar zinnen samen te vatten.

Wat me ook wel wordt gevraagd, is dat het toch gruwelijk blijft: Jezus die wordt doodgemarteld en dat zou dan redding moeten brengen – in hoeverre ontkom ik aan de problemen die ik zelf heb met ‘verzoening door voldoening’? Nou, bij ‘verzoening door voldoening’ is het Gods opzet dat Jezus zal sterven, God heeft dat nodig om ons te vergeven. Bij Christus victor kiest Jezus er zelf voor aan God verbonden te blijven en aanvaardt hij zelf daarvoor de uiterste consequentie, maar het zijn de kwade machten die ervoor kiezen hem te doden.

Beetje rare vergelijking, maar het is als bij een WK voetbal. Je wordt geen wereldkampioen als je het opneemt tegen de E’tjes uit Klazienaveen, alleen als je de strijd aangaat met de regerend wereldkampioen, zeg, Brazilië. En ja, dan wordt het hard tegen hard. Jezus zou geen ‘wereldkampioen’ worden als hij gewoon wat zou discussiëren met een stel Farizeeërs. Hij koos ervoor het op te nemen tegen de grootste machten. En dan wordt het nasty.

En wat kun je hiermee?

Om samen te vatten wat ik hiervoor heb betoogd… Er is weinig zo belangrijk als tot je te laten doordringen waarom Jezus is gestorven en opgestaan. Hiervoor zijn tientallen ‘modellen’ beschikbaar. In Nederland is ‘verzoening door voldoening’ populair, maar die vindt geen steun in de Bijbel en levert grote problemen op voor je godsbeeld. Het oudste model echter, Christus victor, past uitstekend bij de belangrijkste lijnen in de Bijbel en de teksten die de Bijbel zelf centraal stelt, en klopt helemaal bij een liefdevolle, grote, respectvolle God.

Het kernpunt is dan dus: Christus heeft de kwade machten overwonnen. Hij heeft ze uitgedaagd, uit de tent gelokt, maar is ‘zichzelf’ gebleven: hij bleef liefde en leven. Hij raakte niet los van God, maar bleef diep aan hem verbonden. Hij viel niet voor de kwade machten. Hij ging er niet aan ten onder. Hij was een eenpersoonsparadijs. Daar, bij hem, was de hemel op aarde gekomen. Zo kun je inderdaad met recht Jezus ‘Heer’ en ‘Koning’ noemen, en kloppen zijn claims ook dat hij Gods rijk zou introduceren en lanceren.

Jezus wordt zo de beste ‘informatie’ die we hebben over God: hij is de morph tussen God en mens, de blend, de merge, de fusion. We hebben niets en niemand die zo dichtbij God leefde. Als we iets over God willen weten, en daarmee over de grote vragen van het leven, dan kijk je naar Jezus.

Naast de beste ‘informatie’ over God, wordt Jezus ook de beslissende doorbraak van God. Bij niemand gebeurde God zo intens als bij hem. Nergens is God zo in doorgedrongen. Duurzaam doorgedrongen. Nooit was er een homo sapiens die onaantastbaar bleek voor het ‘mentale’ en ‘lichamelijke’ kwaad. Nooit was er een eenpersoonsparadijs. Nu is dat mogelijk.

Dat lijkt me ongelooflijk goed nieuws. Dat is iets wat je met recht ‘evangelie’ kan noemen. God lijkt het meest op Jezus! Mama mia, God is dus blijkbaar iemand die zó respectvol, inclusief, liefdevol met ons omgaat. En God ‘gebeurt’ het meest bij Jezus! Wauw, God kan blijkbaar echt volledig doordringen in onze geschiedenis. Eenmaal was er een eenpersoonsparadijs, er kan nu een aardevullend paradijs komen.

Ik ken geen mooiere gedachte over de fundamentele eigenschappen van dit heelal: alles wordt gedragen door liefde. Ik ken geen inspirerender uitnodiging voor wat ons mensen te doen staat: liefde is de weg. Ik ken geen hoopvollere verwachting voor wat er gaat komen: we worden opgenomen in een eeuwige liefde.


Meer lezen?

In dit artikel gaat Reinier erop door.

Dit zijn enkele andere namen van mensen die over de kruisiging hebben nagedacht:

  • De belangrijkste speler momenteel wereldwijd op dit gebied is Tom (N.T.) Wright. Hij publiceerde onlangs een belangrijk boek erover, en al eerder een compleet boek als reactie op een ander compleet boek dat hem aanviel. Een gezellige toestand, zo onder theologen! 🙂 Tom Wright wordt meestal gezien als een tegelijk orthodoxe en vooruitstrevende denker. Zijn positie is ‘Christus Victor’.
    • Degene die Wright in een compleet boek aanviel was Amerikaan John Piper, een vooraanstaand conservatieve voorganger. Ongeveer in zijn lijn denkt ook de bekende Tim Keller. Zij gaan uit van ‘verzoening door voldoening’.

  • Degene die Wright in een compleet boek aanviel was Amerikaan John Piper, een vooraanstaand conservatieve voorganger. Ongeveer in zijn lijn denkt ook de bekende Tim Keller. Zij gaan uit van ‘verzoening door voldoening’.

  • Degene die Wright in een compleet boek aanviel was Amerikaan John Piper, een vooraanstaand conservatieve voorganger. Ongeveer in zijn lijn denkt ook de bekende Tim Keller. Zij gaan uit van ‘verzoening door voldoening’.

Geschreven door

Reinier Sonneveld

--:--