Laat je ook stilzetten door Maria, de meest afgebeelde vrouw in de kunstgeschiedenis

Anikó bezoekt de Maria-tentoonstelling in Museum Catherijneconvent. Ze probeert het mysterie van de Moeder Gods te ontrafelen en wordt uiteindelijk stilgezet. 

In ieders leven zijn er momenten waar hemel en aarde elkaar raken, waar tijd en ruimte even versmelten. Het voelt alsof alles even stilstaat, alsof de eeuwigheid op jouw besluit wacht. Soms ben je bewust van het belang en de kracht van het moment. Vaak weet je pas achteraf wat de beslissende ogenblikken op je levenspad waren. Hoe dit soort momenten te verbeelden? Daar was ik naar op zoek in Museum Catharijneconvent.

Inspirerend verhaal over overgave en toewijding

Maria, de naam van de moeder van Jezus, wordt dagelijks door miljoenen mensen genoemd in hun gebeden. Haar verhaal is een van de meest inspirerende verhalen over overgave, toewijding en dienstbaarheid aan de Schepper, vol met beslissende ‘spilmomenten’. Door haar zoon Jezus had haar leven een wezenlijke impact op de geschiedenis van de mensheid. Tegelijkertijd is haar weg menselijk: herkenbaar door cultuurbarrières heen, gevuld met vreugde en verdriet.

Zij is zeker de meest afgebeelde vrouw in de kunstgeschiedenis. Elke tijd probeert weer een nieuw beeld van haar te vormen. Aan haar is de grootste en langst lopende tentoonstelling van Museum Catharijneconvent tot nu toe gewijd. Het is een rijke cultuurhistorische reis geworden met verrassend ingerichte zalen, overgangen en toepasselijke muziek.

Oermoeders en godinnen

Het museum presenteert een thematisch geordende tentoonstelling met veel kunst, ook van andere collecties over de hele wereld. Het begint met een zaal over ‘oermoeders en godinnen’ met beelden uit oude moedercultussen. Voor de eerste vroegchristelijke Mariabeelden zijn uit de beeldtradities van godinnenbeelden geput: vruchtbaarheid, moederliefde en bescherming zijn hoofdthema’s.

In elke zaal zijn er werken van verschillende periodes en stijlen bij elkaar. Het levert soms interessant vergelijkingsmateriaal op. Bijvoorbeeld hoe de Moeder Gods (veel gebruikte titel van Maria sinds het concilie van Efeze in 431) is afgebeeld in de oosterse christelijke traditie vergeleken met de westerse. In het oosten wordt zij vereerd als afstandelijke koningin op ikonen, in het Westen als een menselijke, liefdevolle, veel toegankelijker moeder.

Het levensverhaal van Maria

Het grootste onderdeel van de expositie gaat over het levensverhaal van Maria. In de Bijbel zijn er niet veel feiten over haar te vinden, des te meer in de apocriefe boeken. Daar is bijvoorbeeld haar zuiverheid uitgebreid beschreven. Deze geschriften inspireerden generaties kunstenaars en gelovigen. Vele verschillende kunstwerken, ook uit de ateliers van Rubens en Rembrandt, en een enkel verrassend werk uit onze tijd zijn hier tentoongesteld. Ook verluchte boeken en voorwerpen van kunstnijverheid, zoals een geborduurde kussenovertrek, verbeelden momenten van haar levensloop.

Het is een overweldigende poging om zo veel mogelijke aspecten van het leven van Maria door totaal verschillende stijlen en periodes heen te presenteren. Hier zijn een aantal pareltjes te vinden, waar je ervaart dat de kunstenaar iets van de krachten en emoties van een beslissend moment heeft begrepen en kon overbrengen. Een van mijn favorieten uit de collectie van het museum, Maria onder het kruis als Moeder van Smarten, uit ongeveer 1475 is hier ook te zien.

Bidprentjes en Maria-tatoeages

In de dakkamer is een interactieve ‘Mariastudio’ ingericht, waar de bezoeker zijn of haar persoonlijke band met Maria kan opnemen. De mooiste verhalen kunt u op de website terugkijken. Zoiets is altijd interessant, want het is van nu. Daarna volgt een drukke zaal vol met objecten van de Mariadevotie: zoals bloemenkransen vol symbolische betekenis, gevulde glazen stolpen, wijwatervaatjes, ingelijste afbeeldingen, bidprentjes of een film vol voorbeelden van Maria-tatoeages.

Dan volgt de zaal om de traditie van de processie toe te lichten met filmfragmenten en vaandels en al. Ondanks dat de Mariacultus en de bedevaarten langzaam aan het verdwijnen zijn, blijft Maria inspireren. Kijk even verder naar het persoonlijke, zeven meter lange zelfportret: Roosenkrans van Maria Roosen. Op dit punt in de tentoonstelling slaat toch wel de verzadiging toe.

Een moment in de tijd waar hemel en aarde elkaar raken

Maar na de zaal over de processies volgt wat mij betreft een van de hoogtepunten van de tentoonstelling: de video installatie The Greeting (1995) van Bill Viola. Het is geleend van Museum de Pont. Ondanks dat ik het werk aardig goed ken, blijf ik hier het langst hangen. De hoeveelheid zeer uiteenlopende kunst maakt dat de tentoonstelling een rijke educatieve bron kan vormen, ware cultuur-educatie.

Maar voor bezinning over het levenslot van de hoofdpersoon moet je de rust en ruimte hebben om je in te kunnen leven, om stil te zijn. En een hoogkwalitatief kunstwerk dat dit kan bewerkstelligen. Dat is precies wat er gebeurt tijdens het kijken naar de installatie van de bezielde kunstenaar Bill Viola. Het schilderij Visitatie van Jacopo Pontorno uit 1528 (vroege renaissance) inspireerde hem om een ontmoeting tussen drie vrouwen te filmen. Het fragment van 45 seconden vertraagde hij tot een 10 minuten durende poëtische vertelling.

Deze paar minuten helpen je te bevatten hoe zoiets eenvoudigs en dagelijks als een ontmoeting, toch allesoverstijgend en bezield kan worden. Het is alsof je in een tijdcapsule kijkt. Zo had het kunnen gaan, een moment in de tijd waar hemel en aarde elkaar raken. Een van de beslissende momenten in het leven van Maria, waarbij iemand anders, Elisabeth, beseft en bevestigt wat er aan de hand is. Je kan het nalezen in Lucas 1 vanaf vers 26.

Het levenslot van Maria

Nadat Maria een wonderbaarlijke boodschap kreeg van de engel Gabriël haast ze zich naar haar nicht Elisabeth. Zoals de engel zei, is Elisabeth ondanks haar hoge leeftijd in verwachting. Heftige, onalledaagse gebeurtenissen. Deze ontmoeting is beslissend voor beide vrouwen. Zij beseffen dat wat ze overkomt veel groter is dan zijzelf. Een wonderlijke dialoog volgt. Zij krijgen allebei een soort openbaring. Zij groeten elkaar niet zomaar even, zij krijgen inzicht in de gebeurtenissen.

De ontmoeting met Elisabeth en haar woorden bevestigen Maria in haar levenslot. Zij helpt de ‘meest gezegende van alle vrouwen’ om de waarheid en grootsheid van het geheel te vatten. De lofzang van Maria dat daarna volgt wordt het Magnificat genoemd. Het is vaak gebruikt in de liturgie en in muzikale en beeldende kunstwerken van de cultuurgeschiedenis vereeuwigd.

Een eeuwig moment, een wonder is hier verbeeld.

De tentoonstelling Maria in Museum Catherijneconvent biedt veel waardevolle cultuurinformatie en her en der is er zelfs iets van het mysterie, de onderliggende kracht van het verhaal van Maria te ontdekken. De tentoonstelling is te zien tot en met 20 augustus 2017.

Afbeeldingen:

Bovenin: Maria met kind, Pieter Fransz- de Grebber, 1632- Gemeentemuseum Jacob van Hoorne, Weert
(Afbeeldingen 1,2,3 en 5 met dank aan Museum Catharijneconvent)

Oermoeders en godinnen: Vrouw met kind aan de borst, vermoedelijk godin Odudua, Nigeria, 1959, Stichting Nationaal Museum van Wereldculturen en Maria Lactans, Maria geeft Christuskind de borst, Ile-de-France, 1350-1420, Museum Catharijneconvent.

Het levensverhaal van Maria: Jezus ontmoet zijn moeder, Jan Toorop,1916, Sint-Bernulphuskerk Oosterbeek en Maria onder het kruis, Brussel, ca. 1475-1480, Museum Catharijneconvent, Utrecht, in langdurig bruikleen van het Mauritshuis, Den Haag, eigen foto

Bidprentjes en Maria-tatoeages: Processie zaal, eigen foto