Mensen, loop niet weg voor het lijden #GoedeVrijdag

Meer dan vroeger, zo lijkt het, worstelen wij met het lijden. We willen het ontlopen, wegdrukken. Goede Vrijdag, het verhaal over het lijden en sterven van Jezus, leert ons iets anders – vooral als we ook durven afwijken van de klassieke uitleg van dat bijbelverhaal…

Rond Goede Vrijdag omarmen we het lijden van Christus als Gods wil. Zo is het verhaal althans vaak uitgelegd – en velen zijn er in de afgelopen generaties op afgeknapt. Het is moeilijk te geloven in een God die lijden, pijn en dood als genoegdoening eist. Het stuit ook veel gelovigen tegen de borst. Maar dit is, bij nader inzien, ook niet hoe de Bijbel spreekt over Jezus’ lijden en dood.

We missen iets in de klassieke benadering

De klassieke voorstelling van Jezus’ dood is die van een drieslag: er is een God die eist (bloed), een Zoon die betaalt (met zijn leven) en een gelovige die ontvangt (genade). Deze voorstelling komt niet rechtstreeks uit de Bijbel; ze gaat – zoals bekend kan zijn voor wie zich erin verdiept – terug op een theologisch model dat pas in de Middeleeuwen is uitgedacht. De Bijbel werpt een ander licht op de betekenis van Jezus’ dood. De boeken van het Nieuwe Testament spreken op uiteenlopende manieren over Jezus’ dood en zetten verschillende accenten. Toch valt achter al die verschillende geluiden een gedeelde voorstelling waar te nemen: de manier waarop Jezus’ volgelingen zijn dood achteraf betekenis toekenden. En dat beeld betreft geen drieslag, maar een vierslag, waarin behalve God, Jezus en de gelovige een vierde partij een rol speelt: de machten van deze wereld, het kwaad.

Samengevat komt die vierslag hierop neer: God stuurt zijn Zoon, de Zoon vertegenwoordigt zijn Vader en gehoorzaamt hem in een goddelijke missie voor een nieuwe wereld, dit brengt Jezus in conflict met de machten van deze wereld, die hem afwijzen en met hem afrekenen op Goede Vrijdag. Maar God haalt zijn Zoon terug uit de dood, waarmee hij hem aanwijst als overwinnaar van de machten van deze wereld. Volgelingen van Jezus, tot slot, delen in zijn lot. Ze volgen hem op de weg naar die nieuwe wereld van God – met alle conflicten met de machten van deze wereld van dien – en delen in zijn leven dat sterker is dan de dood.

Het verhaal over Jezus gaat over bevrijding. In dat licht wordt heel zijn optreden beschreven: hij bond de strijd aan tegen kwade geesten, tegen ziekte en natuurgeweld, tegen uitsluiting, hypocrisie en het streven naar macht. Met liefde als wapen bestreed hij het kwaad. En hij week niet – ook niet toen zijn loyaliteit aan Gods zaak hem het leven kostte. Jezus’ dood wordt beschreven als een offer. Daarbij moet je niet denken aan een God die bloed eist als betaling voor de menselijke schuld. Maar aan een offer dat gebracht wordt in de strijd. Wat God van Jezus vroeg was niet zijn bloed, maar zijn trouw tot het uiterste – zelfs tot de dood. Dat is de ‘beker van het lijden’ waarover Jezus’ spreekt in zijn gebed in Getsemane.

Het gaat niet om een transactie, het gaat om bevrijding

De klassieke uitleg van Jezus’ dood als genoegdoening voor de schuld van de mensen blinkt uit in helderheid en eenvoud. De Bijbelse voorstelling is complexer. Zeker, Jezus ‘gaf’ zijn leven en zijn volgelingen ontvangen daardoor Gods genade. Maar het gaat niet om een transactie – Jezus betaalt (God) met zijn leven, opdat de gelovige genade geschonken wordt – maar om bevrijding: Jezus koopt ons, mensen, vrij uit de macht van het kwaad.

Dat is een proces dat zich voltrekt doordat wij delen in Jezus’ dood én leven. Want één ding vraagt nadrukkelijk de aandacht bij dit verhaal van Jezus’ volgelingen: Jezus’ dood staat niet op zichzelf. Zijn dood is betekenisvol in het licht van zijn opstanding. Dwars door dood en vernedering heen schonk God hem het leven. Wie zich in geloof met Jezus verbindt gaat met hem mee in die gang door de dood naar het leven. In de bijbelse typering laat je je oude ‘ik’ achter en word je ‘één met Christus’. Het ‘oude leven’ heeft dan afgedaan – het leven gericht op jezelf, op succes en ambitie. Je wordt bevrijd van wat je beknelde en verhinderde om de weg van God te gaan.

Deze lezing van het bijbelverhaal is niet nieuw, maar blijft vaak onderbelicht. Juist doordat de klassieke uitleg van Jezus’ dood zo diep is ingesleten, gaat dáár alle aandacht naartoe. Dan lijken we uit twee opties te moeten kiezen: óf vasthouden aan het klassieke antwoord van Jezus’ dood als genoegdoening, óf de hele traditie overboord gooien en aan Jezus’ dood niet meer waarde toekennen dan een tragisch levenseinde van een goed mens. Maar er is nog een derde positie.

Dit verhaal is ook vandaag van grote waarde

Ik denk dat de bijbelse voorstelling van Jezus’ lijden en dood betekenisvol is voor vandaag. We leven in essentie in dezelfde wereld als Jezus. De machten van deze wereld hebben nieuwe namen en gezichten, maar hun aard is dezelfde. De strijd tegen het kwaad heeft niets aan actualiteit ingeboet. Juist als het gaat om lijden en hoe we daartegenover staan, is dit verhaal van grote waarde. Lijden is overal om ons heen. Het is het gevolg van onze kwetsbaarheid als mensen, van ziekte, angst en eenzaamheid, het is het gevolg van de elementen, de natuur die wij – ten onrechte – menen te kunnen bedwingen, en het is het gevolg van wat mensen elkaar aandoen. Vaak is het een ongrijpbaar samenspel van verschillende factoren. Het geeft je het gevoel, klem te zitten in een systeem dat niet deugt, zonder dat je de macht hebt er iets aan te veranderen.

Besef dat de strijd voor het goede onvermijdelijk lijden met zich meebrengt.

Het lijden dat mensen ondergaan en dat mensen elkaar aandoen is alleen maar afschuwelijk. Maar daarbij houdt het bijbelse verhaal over Jezus ons wel een spiegel voor: besef dat de strijd voor het goede onvermijdelijk lijden met zich meebrengt.

Dit staat ver af van onze manier van leven. In ons bestaan is voor lijden weinig plaats. We proberen het te vermijden, te verzekeren, te beheersen. Meer en meer groeit de neiging om lijden aan het zicht te onttrekken achter een façade van succes. Dat is een doodlopende weg. Want in het leven met al z’n onvolkomenheid, beperktheid, kwetsbaarheid en hardheid, is lijden een gegeven. In dat licht zou mededogen met onszelf en anderen een vanzelfsprekende en prominente plaats moeten innemen.

Wie de strijdt aanbindt met het kwaad, wacht formidabele weerstand

Daar komt nog iets bij. In onze neiging om het lijden zoveel mogelijk uit te weg te gaan en buiten zicht te houden, dreigen we blind en doof te worden voor de bijbelse oproep om ons met moed en overgave uit te spreken tegen kwaad en onrecht en ertegen op te staan. Het onrecht dat mensen wordt aangedaan in onze wereld is immens: onderdrukking, uitbuiting, scheve handelsrelaties, verdroging en uitputting van de aarde waartegen rijken zich kunnen wapenen maar waaronder armen lijden. Het gebeurt om ons heen, we maken er deel van uit, en dat we er niet elke nacht wakker van liggen is waarschijnlijk omdat we hebben geleerd er onze ogen voor te sluiten tot op een kiertje van giften en liefdadigheid.

Natuurlijk zou het absurd zijn om Christus’ lijden op Goede Vrijdag volledig gelijk te stellen aan deze actuele vormen van leed. Maar nog absurder is het om over Christus’ lijden te spreken zónder het te verbinden met onze wereld van nu. Volgens het bijbelse verhaal stierf Jezus in trouw aan Gods zaak en in de strijd om de macht van het kwaad te breken. Het kwaad in zijn vele gedaantes heeft het leven in zijn greep – in onze wereld niet minder dan tweeduizend jaar geleden – en wie zich daar, zoals Jezus, tegen teweer stelt, wacht formidabele tegenstand.

Loop niet voor het lijden weg

Wat kunnen we leren van Goede Vrijdag? Ten eerste dat in onze wereld lijden een gegeven is. Niet om het te verheerlijken, maar wél om het onder ogen te zien. Dat vraagt om mededogen met onszelf en met anderen als principiële levenshouding, omdat alleen dát ons tot mensen maakt. Het vraagt om een andere kijk op het leven vanuit het inzicht dat ons leven ten diepste niet ‘maakbaar’ is.

Ten tweede dat we, in plaats van weg te lopen van het lijden, de oproep horen om juist te blijven staan, met moed en opofferingsgezindheid. Om ons te verzetten tegen verdrukking, verrijking, uitsluiting en uitbuiting – ook als we het daardoor zwaar te verduren krijgen. Omdat dit de weg van de liefde is, de weg die God wijst. Wie die strijd volop aangaat, zoals Jezus dat deed, zal er, net als hij, binnen de kortste keren op stuklopen. Maar wat belet ons om de tijd, het geld en de energie die we hebben in te zetten voor een eerlijkere, humanere, liefdevollere en duurzamere wereld?

Pasen laat zien: een weg die lijkt dood te lopen, is juist Gods weg die naar het leven voert. Het Paasverhaal gaat allereerst over de opstanding van Jezus, maar de betekenis ervan steekt dieper en reikt verder. Daarom gaat het verhaal van Goede Vrijdag en Pasen ook over onszelf, onze bestemming om bevrijd te worden uit de dood en deel te krijgen aan het leven. Dat is leerzaam voor ons leven van vandaag. Materialisme en egoïsme zijn weliswaar onze natuurlijke drijfveren, maar hoeven niet het laatste woord te hebben. Je kunt als mens je bestemming vinden in de waarden van recht, liefde, en bereidheid je in te zetten voor de goede zaak. Het bijbelse verhaal biedt een hoopvol inzicht: lijden omwille van recht, trouw en liefde is geen nederlaag maar een overwinning.

Matthijs de Jong werkt bij het Nederlands Bijbelgenootschap als hoofd Vertalen