Hoe kun je het geluk bereiken? Dit zegt Thomas van Aquino erover

Christenen kunnen niet gelukkig zijn omdat ze alle leuke dingen niet mogen doen van hun geloof. Er is een periode in mijn leven geweest dat ik deze gedachte voor waar hield. Inmiddels ben ik priester en theoloog, en beschouw ik mezelf niet als ongelukkig. Integendeel!
Hoe dat kan, probeer ik uit te leggen in deze bijdrage. De afgelopen jaren heb ik me beziggehouden met de vragen: wat is geluk, en hoe kunnen we het geluk bereiken? Daarbij put ik uit het werk van de middeleeuwse theoloog Thomas van Aquino (ca. 1226-1274 ). Het blijkt dat zijn inzichten nog verrassend actueel zijn. De Bijbeltekst die voor hem het beste ons geluk beschrijft, is het begin van de Bergrede, de zaligsprekingen (Matteüs 5).

3 Zalig de armen van geest,
want hunner is het Koninkrijk der hemelen.
4 Zalig die treuren,
want zij zullen vertroost worden.
5 Zalig de zachtmoedigen,
want zij zullen de aarde beërven.
6 Zalig die hongeren en dorsten naar de gerechtigheid,
want zij zullen verzadigd worden.
7 Zalig de barmhartigen,
want hun zal barmhartigheid geschieden.
8 Zalig de reinen van hart,
want zij zullen God zien.
9 Zalig de vredestichters,
want zij zullen kinderen Gods genoemd worden.
10 Zalig de vervolgden om der gerechtigheid wil,
want hunner is het Koninkrijk der hemelen.
11 Zalig zijt gij, wanneer men u smaadt en vervolgt en liegende allerlei kwaad van u spreekt om Mijnentwil.
12 Verblijdt u en verheugt u, want uw loon is groot in de hemelen; want alzo hebben zij de profeten vóór u vervolgd.

(NBG51-vertaling)

Een van de redenen dat het christendom een slechte naam heeft als het gaat om geluk is de oude gedachte dat het volledige geluk in de hemel is. Dat zou van de aarde een soort wachtkamer maken. Hoe ellendig het hier ook mag zijn, we houden het maar uit in de hoop dat het aan gene zijde wél goed toeven is.
Maar laten we het eens omdraaien: wie durft er de hand voor in het vuur te steken dat je hier en nu volmaakt gelukkig kan zijn? Dat is de discussie waar Thomas van Aquino zich in mengt wanneer hij begint met zijn commentaar op de Bergrede.

Hij leunt daarbij zwaar op de Griekse filosoof Aristoteles. Die kwam eerder al met een lijstje mogelijke kandidaten voor ‘geluk’, om ze vervolgens een-voor-een af te serveren.
Je kunt financiële zekerheid of macht najagen, maar als je ze eenmaal bereikt hebt, merk je dat het die dingen je niet als bij toverslag gelukkig maken. Ga ook maar na: geld, macht en ook een beach body zijn dingen die je sneller verliest dan dat je ze verwerft. Geld is leuk, maar als je vervolgens een nare ziekte krijgt, zegt het je opeens veel minder. Roem en eer klinken tof, maar we zien helaas te vaak dat mensen eraan bezwijken. Veel dingen die we ‘geluk’ noemen, zeggen alleen iets over je buitenkant, niet of je leven zinvol is en dat je jezelf van waarde weet. Toch probeert iedereen om gelukkig te worden. Want er zijn twee ervaringen die ieder mens heeft. De eerste is dat je gelukkig wilt zijn. De tweede is dat het je nooit helemaal lukt.

Geluk is geen gevoel

De kracht van christelijke ideeën over geluk is juist dat ze stellen dat het geluk hier niet ten volle te bereiken is. Dat is nu net de ervaring van iedereen die probeert om het na te jagen. Dat betekent niet dat we dan maar het hoofd laten hangen. Het is een reality check: besef dat ‘perfect’ niet bestaat. En dat besef is ongelooflijk bevrijdend. Daar zou ik zelf aan toe willen voegen dat ‘geluk’ geen gevoel is. Op de dag van mijn promotie van mijn onderzoek naar deze materie voelde ik me euforisch, maar de volgende dag was ik gesloopt. Als dat gevoel ‘geluk’ zou moeten zijn dan was ik er wel erg snel van ontdaan.

Geluk moet dus dieper geworteld zijn in je bestaan om ook echt bestendig te zijn. Daarom ben ik zelf wel een liefhebber van de Engelse term human flourishing. Dat gaat erover dat je leven in bloei staat. En mensen die opbloeien zijn mooi en aangenaam. Het aardige van bloeien is dat het tijd nodig heeft: een plant moet wortelschieten, gevoed worden en naar het licht toe kunnen groeien.

Aanwijzingen om tot bloei te komen

Is er dan een specifiek christelijke manier om als mens in bloei te komen staan? De Bergrede is de tekst die steeds weer opduikt als de bron voor het antwoord op die vraag. In deze lange toespraak geeft Jezus zijn leerlingen aanwijzingen. Beroemde uitspraken over de andere wang toekeren en je naaste liefhebben komen uit de Bergrede. Aan het begin ervan staan de zaligsprekingen. Dit zijn een serie uitspraken die wat raadselachtig over kunnen komen. ‘Zalig de armen van geest’, wat wil dat zeggen? En waarom zijn zachtmoedigen en treurenden nou precies ‘zalig’? Het woord ‘zalig’ wordt soms ook wel vertaald als ‘gelukkig’. Maar je kunt ook zeggen dat het erg lijkt op ‘flourishing’. In de zaligsprekingen beschrijft Jezus hoe je leven in bloei kan komen te staan!

Wanneer je zo naar de tekst kijkt dan worden Jezus’ woorden een aansporing voor het leven. Je leven komt in bloei te staan wanneer je arm van geest bent, zachtmoedig en treurend. De vraag is dan hoe die woorden je helpen om zinnig te leven. Thomas van Aquino legt het als volgt uit. Deze drie uitspraken hebben te maken met hoe je eigen leven op orde is. Blaas je je ego op of is je geest arm? Kun je je evenwicht bewaren ook al zit het tegen? En kun je nog treuren om wat er misgaat in je leven, want daar zit de sleutel tot herstel.
Het vervolg van de zaligsprekingen gaat over barmhartigheid en gerechtigheid. Wie zijn eigen leven op orde heeft, kan bijdragen aan het verbeteren van de eigen omgeving. En tenslotte worden de zuiveren van hart en de vredebrengers zalig geprezen. Zij groeien al het meeste naar het licht toe, hun leven is gericht op God die het uiteindelijke geluk van de mens is. En het ware geluk is uiteindelijk een geschenk van God, niet een prestatie van de mens.

Geluk is niet af te dwingen…

In de uitleg van Thomas van Aquino is het geluk erg belangrijk. God heeft de mens gemaakt voor het geluk. Door de zonde verloren we dat, maar de hele geschiedenis van God en mensen is erop gericht om de mens weer op z’n bestemming te krijgen. Jezus’ woorden zijn daarbij belangrijke richtingwijzers. Maar ook mét zijn woorden is het belangrijk te onthouden dat het geluk ons altijd ontglipt. Wanneer we het te hardnekkig najagen, zullen we alleen maar gefrustreerd raken. Geluk is niet af te dwingen, maar moet opbloeien in ons leven, groeiend naar het licht van God. En zoals bij alle dingen die moeten bloeien, is het handig om op tijd het onkruid er tussenuit te wieden.

Dat brengt me weer bij het begin van het artikel en de gedachte dat christenen niets mogen. Christenen zijn net zo vrij als ieder ander. Maar als het goed is, stellen ze zich de vraag: zet dit mijn leven in bloei of verstikt het juist iets moois? Met Jezus’ woorden en met de hulp van God kunnen christenen daarom waanzinnig gelukkig zijn. Juist omdat ze beseffen dat het beste nog komt.

Anton ten Klooster promoveerde  op de zaligsprekingen van Jezus uit de Bergrede, bezien vanuit de theologie van Thomas van Aquino. Hij koos de zaligsprekingen niet voor niets: jaren geleden was hij bij de Wereldjongerendagen waar hij paus Johannes Paulus II hoorde zeggen: ‘Dierbare vrienden, de Kerk kijkt vandaag met vertrouwen naar jullie, en verwacht dat jullie de mensen van de zaligsprekingen zullen zijn.’