Wat een film over heksen Jaap-Harm leerde over vrijheid

13 september 2018 · Leestijd 6 min

Jaap-Harm kijkt de alom geprezen film I am not a witch over heksen in Zambia. En tijdens het kijken besefte hij hoe belangrijk vrijheid is voor een mens: de mogelijkheid om in vrijheid te kiezen voor wie hij is en waar hij bijhoort.

Alsof het een dierentuin is. De toeristen komen aan met een bus. Aangekomen bij de heksengemeenschap stappen ze uit. Een gids geeft wat informatie. Ja, nu zijn ze ongevaarlijk. Ze zitten vast aan een lint, om te voorkomen dat ze wegvliegen of overgaan tot moorden. Mensen kijken geïnteresseerd naar de vrouwen die daar zitten. Sommigen trekken hun mobieltje uit hun zak om een foto te maken. Dat meisje daar kijkt wel erg verdrietig, vindt een van hen. Kom, ik maak een foto van haar. Om haar op te vrolijken. Lach eens! Ik zal het resultaat naar je opsturen!

Mysterieus kind, dus een heks?

Dat het meisje niet lacht, is niet verwonderlijk. De mensen in haar dorp weten niet goed raad met dat mysterieuze kind. Al wordt het niet gezegd, waarschijnlijk is ze wees. Niemand weet wie ze is of waar ze vandaan komt. Het onbekende jaagt angst aan, zo blijkt al snel. Iedereen is bereid te getuigen als het jonge meisje ervan wordt beschuldigd een heks te zijn. Halve waarheden en hele leugens worden opgedist en zelf wil ze het noch bevestigen, noch ontkennen.

Hooggeplaatste ambtenaar meneer Banda ziet wel brood in een nieuwe, jonge heks voor de heksengemeenschap. Ze wordt warm welkom geheten door de andere vrouwen. Krijgt net als de anderen een wit lint aan haar kleren bevestigd. Zo lang als het lint is, zo ver mag ze lopen. De oude vrouwen prijzen haar gelukkig, vroeger was hun actieradius veel kleiner. Dat lint is een zichtbare erkenning van hun lot. Nu het meisje binnen is gebracht, heeft ze nog een nacht om na te denken. Kiest ze voor lint, dan kiest ze voor een bestaan als heks. Kiest ze voor de schaar – en knipt ze het lint door – dan zal direct veranderen in een geit. En dat wordt voorgelegd aan een meisje van 9 jaar. Ze kan niet anders dan kiezen voor de warmte van de gemeenschap. Ze is alleen en daar zijn tientallen moeders die voor haar willen zorgen. Hoe tegenstrijdig ook, daar waar ze erkent dat ze is wat ze niet is, is ze veilig. Daar krijgt ze een naam. Shula noemen de vrouwen haar – ontworteld betekent dat – en zo kan ze eindelijk iemand zijn.

Smeulend verzet

Eerst werkt ze nog op het land, maar later neemt meneer Banda haar onder zijn hoede. Hij verleent haar privileges, maar steeds is de impliciete, maar vaak ook expliciete boodschap: pas als je doet wat er van je verwacht wordt, komt het goed met je. Ten diepste is meneer Banda een opportunist. Hij zet Shula in voor zijn eigen gewin. Ze reist met hem om recht te spreken. Als bij een misdaad een lange rij verdachten wordt opgesteld, velt Shula het oordeel over wie er schuldig is. In een samenleving die doortrokken is van bijgeloof mag de jonge heks haar nut voor de samenleving bewijzen. Enerzijds ondergaat Shula dit alles gelaten, anderzijds smeult in haar een verzet dat de potentie van een uitslaand vuur heeft.

Met haar afwisselend ernstige en treurige blik trekt de jonge hoofdrolspeelster de kijker naar zich toe. Ze is net als andere acteurs niet professioneel geschoold. Sterker nog, ze trok de aandacht van de locatiescout die een geschikte plek zocht om de film op te nemen. Nadat 900 kinderen weinig overtuigend auditie hadden gedaan, werd Maggie Mulubwa weer opgezocht en kreeg de hoofdrol van de film.

Hoe kon zoiets plaatsvinden?

Het is opvallend hoe een Zambiaanse film over een onderwerp als heksen zo’n diepe indruk kan maken. Regisseur Rungano Nyoni (Zambiaans/Welsh) heeft lang gezocht hoe ze bepaalde thema’s waarmee ze rondliep – onderdrukking en (de prijs van) vrijheid – in een juist format kon gieten. De beschuldigingen aan het adres van vermeende heksen in tijden van droogte in haar thuisland Zambia en de specifieke context van een heksengemeenschap hielpen haar. Ze heeft zelfs een maand lang in zo’n gemeenschap in Ghana doorgebracht. Al zo’n 200 jaar leven daar vrouwen. Bijvoorbeeld weduwen die vals worden beschuldigd, zodat hen het geld van hun overleden man kan worden afgetroggeld.

Nyoni was extra gefascineerd hoe zoiets plaats kon vinden op haar eigen geboortegrond waar de gelijkheid tussen man en vrouw juist een vanzelfsprekendheid is. Vrouwen kunnen land bezitten, scheiden en bij de politie en het leger een baan vinden. Dat was zelfs al eerder dan in veel Westerse landen. En toch kunnen zelfs daar vrouwen terechtkomen in een heksengemeenschap.

Hoe begrijpelijk zulke vragen ook zijn en hoe indrukwekkend het lot van de vrouwen, toch voelt dat als ver van mijn bed. Natuurlijk trek ik me aan wat er met deze vrouwen gebeurt, maar op een of andere manier raakt het een diepere, meer universele laag. Dat heeft alles te maken met die linten. Ik heb het niet kunnen terugvinden, maar dat lijkt me een artistieke toevoeging. Een verbeelding van wat deze heksen overkomt. Ze hebben misschien in de loop van de jaren meer speelruimte gekregen, maar ze worden nog steeds – letterlijk en figuurlijk – aan het lijntje gehouden. En dat alles gebaseerd op een oordeel dat de maatschappij over hen uitspreekt.

Doe als wij, anders…

Op die manier is I Am Not a Witch een parabel, een licht sprookje met een duistere moraal. Een verkenning van dat wat normaal en niet normaal wordt gevonden in een samenleving. Het oordeel dat collectief wordt uitgesproken. Het lint dat je lot bevestigt. Het onvermogen hier tegenin te gaan, omdat dan je lot eens te meer bezegeld wordt: heks of geit, je bent voor altijd getekend.

Misschien was dat de rilling die ik over mijn rug voelde gaan bij het kijken van ‘I Am Not a Witch’. Een diepgewortelde hunkering vrij te zijn. Vrij van patronen, structuren, verwachtingen. Mezelf en anderen te gunnen los te leven van wat de maatschappij oplegt als de norm. Ik bedoel dat niet als een hyper-individualistische keuze. De schoonheid van de gemeenschap wordt evengoed getoond in de film. Shula vindt bij de andere heksen een beschutting die ze eerder niet gekend had. Het gaat met om de mogelijkheid in vrijheid te kiezen wie ik ben én waar ik bijhoor. Dat gaat dwars in tegen een tendens die steeds vaker zichtbaar wordt: het uitstoten van dat wat vreemd en anders is.
In de loop van de tijd veranderen misschien de grenzen, maar dezelfde neiging blijft de kop op steken. Doe als wij anders krijg je de rol van paria. Ik verlang naar gemeenschappen waar iedereen welkom is, omdat iedereen zijn eigen en andermans vreemdheid onder ogen ziet.

I am not a witch van regisseur Rungano Nyoni draait nu in de bioscoop.